LINGUA NAVARRORUM

Udako etena amaiturik bloga berriro abian jartzeko, Miguel Ignacio Armasa domingotarraren testuen bilduma osatzera nator. 1770ean jaio eta 1814an hildako labaiendarrak gaur arte agertu direnak baino euskarazko prediku gehiago ondu bide zituen, iritsi zaizkigunak irakurrita antzeman daitekeenez, baina balizko horiek egunen batean ilunpetik atera bitartean orain arte ezagutzera eman ditudanak (1810eko Aste Santukoa eta San Pedro hizpide hartuta irakurri zuena) eta gaurko hau besterik ez ditugu.

1811ko predikuaren amaiera. Egin klik irudian orrialde guztiak aztertu ahal izateko.

Gaurko hirugarrena 1811n prestatu zuen, Garizumako bigarren igandean hain zuzen ere. Bi gaik merezi izan zuten egun hartan Labaiengo predikariaren arreta: batetik, jai egunetan fededunek izan beharreko jarrerak (bai mezatan, bai lan egiterakoan, ordu hartako moral katolikoak bekatutzat jotzen baitzuen igandeetako denbora-tarte jakin batetik gorako jarduna); eta bestetik, mundu honetan jasandako zorigaitzen ordainetan zintzoek zeruan gozatu ahal izango duten aintzaren deskribapenak.

Finalizo aquí las entradas destinadas a dar a conocer los textos inéditos de Miguel Ignacio Armasa (1770-1814), dominico nacido y fallecido en Labaien tras un periplo vital que lo condujo al menos por Cantabria, Madrid y Álava, y que predicó tanto en castellano como en su lengua materna a principios del siglo XIX. El texto que presento hoy, que puede consultarse haciendo clic sobre la imagen, corresponde al sermón con el que Armasa se dirigió a la concurrencia de la parroquia de San Pedro de Beinza-Labayen el segundo domingo de Cuaresma de 1811. La actitud que sus feligreses debían adoptar en los días de guardar (así durante la misa como con respecto al trabajo) y la descripción de la gloria celestial que aguarda a los creyentes que sigan fielmente los preceptos de la Iglesia en medio de las penalidades de este mundo fueron los dos temas principales de aquella ya lejana prédica, gracias a la cual podemos asomarnos de alguna manera al euskara hablado en la Basaburua Menor hace dos siglos.

Bi dira orain arte blog honek Miguel Ignacio Armasa nafarrari eskaini dizkion sarrerak. Martxoan, batetik, 1770ean jaiotako domingotar honen nondik norakoak laburtu nituen; maiatzean, bestetik, hark idatzitako euskarazko testuetako bat ekarri nuen hona, denetan zaharrena: 1810eko Ostiral Santuan Labaiengo herrikideei hitz egiteko prestatu zuena.

San Pedrori buruzko predikuaren amaiera. Egin klik irudian testu osoa ikusi ahal izateko

Armasaren testu ezagunetarik bigarrena da gaurko honetan hona dakardana: Sermon del Glorioso San Pedro Apostol predicado en Lavayen en el año de 1810 izenburuduna, alegia. Herriko elizari izena eman zion santua izan zuen hizpide predikariak, San Pedroren fede handia agerian jarri eta adizaleak halakoxeak izatera bultzatzearren.

Hiru orrialde —hasi eta buka— eta laugarrenaren hasiera bete zituen domingotarraren letra txukun askoak. Erabili zuen paperaren neurri handixkoa dela eta orrialde erdika topatuko du sermoia irakurleak, ez orrialdeka; zazpi zatitan beraz, ez lautan.

Predikua ikusi edota deskargatu nahi izanez gero, egin klik irudian.

El dominico navarro Miguel Ignacio Armasa (1770-1814), ya anteriormente mencionado en este blog, fue autor de al menos tres sermones en euskera escritos a principios del siglo XIX,  el segundo de los cuales —dedicado a San Pedro en 1810— doy a conocer en esta entrada. Natural de Labaien y lector de Teología por la Universidad de Alcalá, Armasa vivió sus últimos años allí donde había nacido y predicó ante sus convecinos una vez que la exclaustración de 1809 provocó su retorno forzoso.

Joan den martxoaren 4an aurkeztu nuen blog honetan bertan Miguel Ignacio Armasa domingotarra (1770-1814), Labaiengo nafarra, XIX. mendearen hasieran zenbait prediku idatzi zituen euskal idazle zahar berria.

Prediku horietan zaharrena da sarrera honetara ekarri dudana: 1810eko Ostiral Santuan Kristoren Nekaldia zela eta jaioterriko eliztarren aurrean esan zuena, hain zuzen ere.

Hemen duzue predikurako esteka. Ondoko irudian klik eginez ere jo ahal izango duzue bertara.

Armasak erabilitako paperaren neurriengatik, bi irudi behar izan dira orrialde bakoitza osorik biltzeko: horrenbestez, 19 eta 20 irudiak lehendabiziko orrialdeari dagozkio; 21 eta 22 fitxategiak bigarrenari; 23 eta 24 zenbakidunak hirugarrenari; 25 eta 26 irudiak laugarrenari; eta 27-28 bikotea, azkenik, bosgarrenari.

En esta entrada el lector encontrará, digitalizado, el primero los tres sermones recientemente recuperados que compuso en lengua vasca al inicio del siglo XIX el dominico navarro Miguel Ignacio Armasa: más concretamente, el referido a la Pasión de Cristo que leyó a sus convecinos de Labayen durante el Triduo Pascual de 1810.

Tweet

Itsaso herriko eliza, Basaburua ibarrean

[XIX. mende amaierakoak iruditu zitzaizkidan irakurri nituenean sarrera honetan aurkeztutako testuak. Juantxo Aleman imoztarrak azpiko oharretan emandako xehetasunen arabera, XX. mende hasierakotzat jo behar dira, eta hasierako izenburua (‘Basaburuan topatutako XIX. mendeko euskal testu laburrak’) aldatu egin dut horrenbestez. Mila esker Juantxori oharrengatik!]

Basaburuko apaiz izandako Andres Petrirenak Itsaso herriko apezetxean izan zituen luzaroan bilduta haraneko eliza liburu guztiak; egitekoari utzi zionetik ez dakit hala segituko duten. Hantxe ezagutu nituen 2007an orain hona ekarritako euskarazko lekuko apal hauek. Norbaitek Udabe herriari dagozkion bataio-oharren albo batean idatziak dira, 1765 aldeko sarreren ondoan. Dena den, egungo bataio-liburua XIX. mendean egindako kopia da (konbentzio gerrate ostean kopiatu baitzituzten liburu zaharrak, gerra garaian lur azpian gorde eta hezetasunak hartuta gelditu zirelako) eta idazkerari eta grafia-sistemari begira bistakoa da testuok, XVIII. mendekoak ez, baizik eta liburu zaharrak kopiatu ziren garaikoak-edo direla. Euskarazko apurren eta kopiaren beraren data zehatzik ez dakit, baina hantxe idatzitako guztia XIX. mende hondarrekoa dela esango nuke.

Bi lekukotasun ezberdin utzi zituen Basaburuko esku anonimo hark: ‘Oi zer zoriona’ izeneko eliz-kantaren zatitxoa batetik, eta ‘Mariaren bioza’ izenburua duten bertso batzuk bestetik.

Oi zer zoriona…

Izenburu honen azpian honako eliza-kanta hasiera hau dago idatzita:

Oi zer zoriona  ene biozean dagoena

Oi zer zoriona, zuk emanik, ene Jesus Jauna

‘Oi zer zoriona’ bilduta duen ‘Eskualdun kantikak’ liburuaren azala

Zoriona, zuk emana, Jesus Jauna (bis)

                                    1.

Urrun zaitezte, munduko plazerak

Urrun nere pensamentutatik

Jesusekin ditut atseguin bakarrak

Ez bada ni separa oietatik

                                    2.

Urbildu naiz mayz (?) santu ortara

Orra zer den guertatu

Jesus jeuchi da nere biozera

Artas nai duela jabetu

Nik ez nuen kanta hau ezagutzen eta nire inguruan inoiz ez dut entzun. Egungo basaburuarrek ere ez, antza: Andres Petrirenak ez zuen gogoan azken hamarkada hauetan haranean sekula abestu izana. Iparraldeko bertsio bat topatu dut Florentin Vogel organojole alsaziar eta Donapaleura ezkonduak 1935-36an argitara emandako Eskualdun Kantika liburuan; hemen kontsulta daiteke eta Itsason agertutakoarekin alderatu.

Ez da dudarik kanta berberari dagozkiola Vogelek bildutakoa eta Itsason agertutako zatia, azken honen hirugarren ahapaldiko ‘mayz‘ ustez akastun hori gorabehera. Euskarari dagokionez, Basaburukoak ez du Donapaleun argitaratutakoaren ekialdeko kutsurik. Eliz-abestien letrak euskalki berean haran batetik bestera (ia) aldaketarik gabeak eta finko samarrak izango zirela pentsatuta ere, eite nafar garbia du Udabeko bataio-liburukoak eta ez du Basaburuko euskaratik urrun itxurarik; ez litzateke harritzekoa inguru hartan erabilitako bertsioa horixe bera izatea. Hirugarren ahapaldiko jeuchi, Nafarroan ohiko zen jautsi-ren aldaera, iparraldekotzat du Orotariko Euskal Hiztegiak (OEH), baina ez da ahaztu behar inguruko testu nafarretan ere –e– batez erabili zela: Basaburuan bertan jaiotako Mariano Erbitik jeutsi eman zuen Beintza-Labaiengo doktrina idaztean, eta yeutsi ageri da Miguel Ignacio Armasa domingotar labaiendarraren prediku argitaragabeetan ere. Artas hitzaren amaierako -s apikaria bera (batuan NORTAZ kasuan ematen dugun -z bizkarkariaren ordain) ohikoa da Nafarroako erdiguneko eremu horretan eta, esate baterako, halaxe dator Imozko Goldaratz herrikoa omen den 1839ko prediku batean: eguiten dute pecatu mortala ardoari, olioari, aguardiente, eta beste onelaco generoari ura emanda salcen ditutenac, alacoric ezpalu bezala, batere artas errelajatu gabe.

Mariaren bioza

Eliz-kantu zatiaren ondoren, ‘Mariaren bioza’ izenburupean, honako hiru bertso hauek datoz:

                                 1.

Udabe Basaburu hegoaldean dago, Irurtzundik kilometro gutxitara

Mariaren bioza, bioz samurrena

Jaunarenzat beti sutan zauderena (sic)

Su artatik gu baitan emazu chingui bat

Agian hel gaitezen gu ere zerura (bis)

                                 2.

Utzirik pekatua zoriona kristaua

Bere Jainkoarekin paketua dena

Maria bere Amak zenbat eztitasun

ez dio gozarazten, hala gau hala egun

                                  3.

Maita dezagun beraz Ama bat ain ona

Pekatari guzien igues lekua dena

Har gaizazu ó Ama zure besoetan

Bai orai eta guzis azken orduan.

Sarrera honetan aipatutako herrietako batzuk, azpimarratuta

Ez dut uste bertso hauek egileak inori kopiatuak direnik, niretzat behintzat ezezagunak dira. 7-6ko eskemari segitzen diote berez, baina behin edo beste silaba kopuruan kale eginda eta erriman ere zorroztasun handirik gabe.

Polita da lehen ahapaldiko hirugarren bertsolerroa:

su artatik gu baitan emazu chingui bat

Txingar ordez txingi hitza erabiltzea testuaren nafartasunaren aldeko seinale dugu berriro. Goldarazkoa da beste adibide hau ere (1834): O gula gula, lujurieren su infernala, ceñen galda da sobervie, ceñen chinguie edo prasa dirade iz desonestoac. Nafarroako testuetan txindi ere erabiltzen da OEHren arabera, baina -gi amaiera arruntagoa da Ultzama inguruan. Orixek ere Itsasoko bertsoetan bezalaxe erabili zuen hitz hau. Uitzi aldean ikasiko al zuen umetan?

Azken bertsolerroko guzis horren amaiera apikaria, bestalde, arestiko artas hitzarenarekin lotu daiteke.

Nork idatziak?

Elizgizon baten lana izango da noski hemen aurkeztutakoa, Udaben apaiz ibilitako norbaitena seguru asko, baina norena? Bataio-liburuetan ez dut topatu euskal testutxo hauen egilearen izena agerian jar dezakeen ezer. Eliza-liburuak beranduagoko kopiak direnez eta kopia-urtea ezezaguna denez ezin da ziurtasunez jakin noiz sortu ziren orrialde horretan gordetakoak, eta lan zaila da beraz Udabeko apaiz-zerrendari begira abade jakin batekin lotzea. Pena da, interesgarria litzatekeelako lekukotasun xume hauek ibarreko semeren batek sortu zituen ala ez jakitea.

Sarrera honek I. #KulturaZientifikoa Jaialdian parte hartzen du.

Tweet

Bidankozeko euskarari eta euskaldunei buruz esandakoak bukatutzat emateko, hona hemen Alejandra Salvoch bidankoztarrak (1927) duela 80 urte Alejandra Calderero amonaren ezpainetatik ikasitako Gabon kantaren grabazioa, 2013ko azaroan berak niri esan bezala.

Jarraian, grabazioaren transkripzioa:

Belelen, Belelen,

sortu Jesus Nazare.

Nazareneko liza, en guriona kantate,

ogi xuria ostiarako, ardaun ona kalitzeko,

bertan bertan konbertite Iesukristu goretako.

Txutxurubitate, Natiribitate.

Gairon gairona, argizagia, mellallandia,

zutan fiatze mundu guzia.

Ollarrak ata txoria mundu guzuti.

Goazen aingurieki, arkanxelireki, ga[u]r kantatzera,

gore erregiak en Xinko semiarena adoratzera.

Hiru aldiz esan dit Alejandrak gogoan duena, eta bitan grabatu diot. Bigarrena, txukunena, da sarrera honetan eskaini dudana. Ziurtasun handiz eman zuen denetan, eta ia aldaketarik gabe. Aldaketa horiek gorriz nabarmenduta daude: zazpigarren lerroko mellallandia ahaztu egin zuen lehendabiziko grabazioan, baina txertatu dudan audioan entzun daiteke. Amaierako gar eta adoratzea hitzak, bestalde, apurtxo bat aldatuta eman zituen estraineko saioan: lehendabizikoaren -u- pittin bat entzuten zen (ez guztiz garbi, hala ere), bigarrenean diptongoaren arrastorik ez badago ere; azken aditz izena, aldiz, bokal arteko dardarkari eta guzti eman zuen hasierako grabazioan, baina hura gabe bigarrenean, esango nuke.

Gutxienez bi kanta-zati ezberdinen nahasketa ematen du Alejandra Salvochek buruan duenak. Batetik, Eguberri bezpera arratsaldean ibarrean kantatu ohi zen ‘Gairon, Gairona’ izenekoaren hainbat bertsolerro antzeman daitezke. Ondoren datorrena Estornes Lasak 30eko hamarkadan jasoa da, Alejandrak ikasi zuen tenorean bertan, Bidankozeko bertsio berantiarrarekin antzekotasuna non duen gorriz markatuz. Ikus daitekeen bezala erdia-edo izango litzateke (ordena nahasian, hori bai) Salvoch andereak nola edo hala gorde duena:

Ai Mariá, 
Gairon gairona 
sortu da Jein ona 
natara bitate 
urtere bitate 
argizayiya, 
mirall andia 
zutarik mintzatzen da 
mundu guzian 
txand orok petik dakarte, 
gilzak eskian dakarte 
Paramuxko sagarra  
………………………………….. 
xagar kartarik xan dezala, 
Jeina, semia ta alaba, 
…………………………. 
dakiula balia 
ilioan ta bizian 
arimari ordia 
oilarra txuri mundutik 
aunguri ona zeuritik 
ogi ona ostiarako 
ardau ona kalitzarako 
ketan bietan konbertituk 
Jesukristo goretako 
ekusirik birtute 
kan dela 
graziaz beterik dakarte. 

Bestetik, Alejandraren jardunaren amaierak Erronkarin ez ezik Zuberoan ere kantatutako ‘Goazen’ak dakartza gogora; hasierako ahapaldia eta ezagunena, hain zuzen ere. Juan San Martinen arabera, diru eskean ibiltzeko erabili ohi ziren kanta hauek, baina Goazenak helduek abesten omen zituzten, eta Gairon Gairona, aldiz, haurrek. Ondoren datorrena San Martinek berak 60ko hamarkadan Uztarrozen bildutakoa da. Bidankozeko berriemaileak oso-osorik eman du, apur bat desitxuratuta bada ere:

Goa(t)zen aingurieki(n)
arkanxelieki(n)
gaur kantatzera,
gore Erregearen
Jeinko Semearen 
adoratzera

Alejandrak berak pena zuen, gaur arte gogoan gorde duena idatziz jartzen jakin ez eta azkenean bildu gabe galduko ote zen. Nahiz eta grabazioaren kalitatea nola-halakoa izan, eta lekukotasuna apala, esandakoagatik bakarrik merezi zuen nire ustez Bidankozen gordetako azken erronkariera kondar hauek biltzea.

Tweet

Oso apala bada ere, XVIII. mendeko lekukotasun argitaragabea delako ekarri dut blogera gaurko hau.

Olloko eliza

Ollo herriko bataiatuen 1. liburuan idatzita dagoen euskarazko esaldia da; ez da batere ohikoa parroki-liburuek horrelakorik ekartzea. Jaiotzak ohiko formula batzuei jarraituz biltzen zituzten erretoreek -gaztelaniaz, jakina- eta oso antzekoak izan ohi ziren sarrera guztiak. Ezer berezirik gertatu ezean nekez aldatzen zen aldez aurreko eskema.

Baina egoera berezi samarra sortu zen 1743ko urtarrilean, eta aipamena merezi izan zuen. Olloko Juan Jose Otxoak eta Juana Bautista Roncalek bikiak izan zituzten: bi neska. Ez ziren nonbait oso sendo munduratu: hiltzeko zorian antzeman zituen aitak. Alabak lehenbailehen bataiatu beharra sentitu zuen; baina ondoan apaizik ez, medikurik ere ez antza, eta laguntzeko-edo inguruan zegoen emakumeak horrelako egitekoetan gizona baino gutxiago zela bota zion aitari. Zer egin orduan? Juan Josek berak bataiatu zituen, ahal bezain ongi, abadearen bila joan baino lehen.

Joan Martin Irisarri zen Olloko abade ordu hartan. Aitari gertatutako guztia galdetzea zen bere betebeharra, haurtxoak ongi bataiatuta ote zeuden ziurtatzeko; halaxe egin zuen. Interes berezia izan zuen Irisarrik aitak erabilitako bataio-hitzak zehatz-mehatz jakiteko. Abadeak hitzez hitz esanarazi zizkion, eta baita parroki-liburuan apuntatu ere. Ezohiko egoera zenez, eta bataioa hain funtsezko sakramendua izanik, ongi lotu behar ziren hari-mutur guztiak. Horri esker ezagutzen dugu Olloko aitak estuasun une hartan errepikatu zuen formula. Hori bakarrik ez: Olloko biztanleek euskarazko formula horiek berezko zituztela ere iradokitzen digu gertatutakoak. Ez da datu hutsala.

Irisarrik bigarren aldiz eta sub conditione bataiatu zituen jaioberriak;  horrela egiten zen lehendabiziko bataioa guztiz zuzena izan ote zen argi ez zegoenean.

Nafarroako hizkuntzen arteko desoreka agerian uzten duen paradoxa da, azken batean, lekukotasun hau, beste hainbat bezala. Euskaraz gertatuko zen dena seguru asko: etxekoen elkarrizketak jaiotza-unean, bataio-hitzak, elizako otoitz-formulen transmisioa, aitaren eta apezaren arteko solasa. Baina gaztelaniaz idazten ziren agiriak, eta abadeak berak esandakoa ez zen zerbaiten zuzentasuna neurtu beharrak bakarrik bihurtu zuen aipagarri euskara bataio-agiri hartan. Guri lekukotasun polita eskainiz, batetik, baina aldi berean herritarren berezko hizkuntza zena dokumentuetan agertzearen ezohikotasuna azpimarratuz.

Lekukotasunaren albistea Olloko apaiz den Enrique Marturet jaunari zor diot. Bertako apez etxean daude egun herriko eliza-liburu zaharrak. Hona ekarri dudana Iruñeko Elizbarrutiko Artxiboan dagoen kopia da.

Egin klik handitzeko

Hona hemen testuaren zatirik interesgarriena:

‘A veinte y ocho de Henero de mil setecientos quarenta y tres bautize Yo el Abbad infras[cri]to a Juliana Antonia, y Maria Antonia de Ochoa sub condicione hijas de un parto y legitimas de Juan Josseph Ochoa, y Juana Baptista de Roncal dueños dela Cassa llamada de Juanarena deeste lugar siendo Padrino Juan Antonio De Irissarri bezino de este Lugar, quien quedo advertido del parentesco y obligaciones de Padre espiritual, y el motivo de haver hecho Yo el bautizo o hechar la agua debajo de condicion fue porque alle     [= hallé] adichas criaturas avia bautizado su proprio Padre, quien me dijo haviendome llamado ami que creia se morian d[ic]has criaturas, y que aunque avia una muger presente no quiso admitir el bautizarlas diziendo, q[ue] era mas el hombre, que la muger y examinandole al d[ic]ho Padre como dijola forma y palabras, me respondio que fueron estas en idioma Vulgar: Nic bataiacen zaitut, Aitaren, eta Semearen, eta Espiritu Sanduaren izanean (sic) amen.’

El texto que acompaña a estas líneas pertenece al primer libro de bautizados de la parroquial de Santo Tomás, en Ollo. Es poco frecuente que este tipo de libros aporten testimonios del uso de la lengua vasca en su entorno, a pesar de que -como el propio ejemplo ilustra- el euskera era lengua absolutamente usual en el siglo XVIII (en realidad hasta mucho más adelante, como comenté aquí) en todo en valle de Ollo. El hecho de que Juan Josseph Ochoa bautizara él mismo a sus hijas recién nacidas al creerlas en peligro de muerte movió al abad Juan Martín de Irisarri a consignar literalmente la fórmula ‘en lengua vulgar’ de la que se valió el ollotarra, posiblemente la única que conocería para aquella situación.